Fragment

Eerste groeven - Inleiding

Er is iets wat ik als popliefhebber al een aantal jaren mis in magazines, boeken en films over popmuziek. Het gaat vrijwel altijd over nieuwe artiesten of nieuwe albums, of anders over een specifieke artiest of muziekstroming. Terwijl er zoveel meer te zeggen is over dat inmiddels ruim zeventigjarige verschijnsel. Popmuziek maakt – vooral in onze jeugd, maar ook later - diepe groeven in het vinyl van ons gevoelsleven. En kan zoveel verschillende gedaantes in ons leven aannemen: verslavend snoepgoed, arbeidsvitamine, balsem voor de ziel. Dagdroom, uitlaatklep, statussymbool, tijdmachine. Spreekbuis, opgroeicoach, sjamaan. Belangrijkste bijzaak in het leven - in elk geval voor mij.

Dit boek bevat tachtig korte artikelen over die al bijzondere aspecten van de popmuziek. Er is geen centrale stelling of overkoepelend thema, maar wel een rode draad: verwondering. Want popmuziek biedt niet alleen genot, troost en ontroering, ze roept ook interessante vragen op: Hoe kan een bepaald liedje in één keer een bijna vergeten herinnering naar boven halen? Waarom fascineren jonggestorven pophelden ons zo? Wat is de reden dat songteksten moeten rijmen? Hoe komt het dat veel fans trouw blijven aan idolen die van hun voetstuk vallen? Waaraan danken drummers toch hun onbegrijpelijke sexappeal? En hoe verandert Spotify onze muziekbeleving?

In dit boek zoek ik naar de antwoorden op zulke raadselen. Soms ga ik daarvoor te rade bij de wetenschap of bij andere schrijvers die zich al over zo’n vraagstuk hebben gebogen. Vaker graaf ik in mijn binnenste of kijk en luister ik om me heen. En het mooiste is – soms blijkt de oplossing gewoon in de muziek zelf te liggen, zoals ik ontdekte bij mijn speurtocht naar liedjes met een geneeskrachtige werking.

Veel van de stukken in dit boek verschenen de afgelopen jaren in andere vorm op mijn blog Goeie Nummers of op de website van popmagazine Heaven. Toen ik ze de afgelopen maanden herlas, voelde ik regelmatig nieuwe vragen bij me opkomen – en de wens op zoek te gaan naar nieuwe antwoorden. De popmuziek blijft me inspireren. Mijn hoop is dat dit boek bij de lezer hetzelfde zal doen.

Chris Bernasco, maart 2020 

1. Wat popliedjes met ons doen
Wat betekent popmuziek in ons leven? We zoeken vaak liedjes op, maar soms lijkt het er meer op dat ze óns vinden. En omdat we zo’n goed geheugen voor muziek hebben, gaan die liedjes vaak een leven lang met ons mee. Ze vormen de soundtrack van ons bestaan. Maar hoe komt het dat sommige liedjes in verschillende levensfasen telkens nieuwe betekenis krijgen? En kan het zijn dat popsongs iets uitdrukken wat we zelf niet kunnen of mogen zeggen?

EEN MEEGROEILIED

Een liedje, eenmaal vastgelegd en ter wereld gebracht, blijft steeds hetzelfde. Jijzelf, de luisteraar, verandert wel. Er zijn liedjes die op die manier na verloop van tijd hun bekoring verliezen, andere blijven verbonden aan een bepaalde herinnering. Maar sommige hebben de bijzondere eigenschap dat ze met je mee lijken te groeien, en dat je er elke keer weer iets nieuws in hoort. Bob Dylans Going, Going, Gone van Planet Waves (1974) is voor mij zo’n meegroeinummer. Het raakte me als tiener al en dat doet het nu, zo’n vier decennia later, nog steeds. Telkens op een andere manier.

In 1978 viste ik als middelbare scholier bij de lokale platenboer een afgeprijsd exemplaar van Planet Waves uit de bakken. Met zo’n knipje (cut-out) erin. Ik kocht hem vooral omdat The Band erop meespeelde. Het Canadees-Amerikaanse vijftal had Dylan al in 1966 begeleid tijdens de roemruchte tournee waarop hij ‘elektrisch ging’, en hun unieke samenspel maakt Planet Waves tot een echte bandplaat.

Het album opent voor Dylans doen uitermate vrolijk met het up-tempo On A Night Like This. Als die klanken zijn weggestorven volgt een slepend, bijna onheilspellend intro. Als de ochtend na een wild dansfeest. Robbie Robertsons gitaarlicks klinken alsof ze door een samengeknepen strot naar buiten worden geperst. Going, Going, Gone is serious business, dat is meteen duidelijk.

En dan komt die eerste zin: ‘I’ve just reached the place where the willow don’t bend’. Een van de mooiste beginregels uit de popmuziek. Het beeld dat eruit oprijst, raakt me elke keer weer, en steeds blijft het haken aan iets anders in mijn leven. Als tiener zag ik een desolaat landschap, een boom die niet verder wil buigen voor de wind, een eenzame reiziger die weg wil uit een verstikkende situatie. En ik liet me meevoeren op de duistere klanken.

Later, toen ik als twintiger vastzat in een uitzichtloze relatie, resoneerde vooral de diepere laag: de onmacht en de zoektocht naar een uitweg. Dylans stem klinkt in dit lied misschien wel indringender en persoonlijker dan ooit, hij zingt alsof zijn leven ervan afhangt. En misschien was dat ook zo; veel popcritici wezen op de zinsnede ‘I’ve been livin’ on the edge / Now, I’ve just got to go before I get to the ledge’. Het lied toonde mij hoe je je uit een kluwen van negatieve krachten – van buiten, maar ook van binnen – kunt bevrijden. Het was alsof iemand bemoedigend tegen me zei: ‘ergens in jou zit een kern, een levensdrift die niemand je kan afpakken.’ Dylans refrein gaf me een zetje: ik ga, ja ik ga, ik ben weg. Dank je, Bob.

Jaren later, toen ik in een zware periode te lang achtereen uit mijn reservoir van troost en medeleven had geput, dook die beginregel opnieuw in mijn hoofd op. Hij hielp me om te erkennen dat ik aan het eind van een pad was aanbeland, dat ik niet altijd voor anderen hoefde klaar te staan en soms voor mezelf moest kiezen. Geen wereldschokkend inzicht, maar het was wel wat ik op dat moment nodig had.

Ik ken Going, Going, Gone al een groot deel van mijn leven, en het lied is steeds opnieuw betekenisvol, vooral in donkere tijden, en steeds op een iets andere manier. Te vergelijken met een vriend, een vertrouwde reisgenoot die je bekommernissen heeft aangehoord en dan, zonder te oordelen of rechtstreekse adviezen te geven, met een verhaal komt waar je iets uit kunt pakken wat je nodig hebt. Mooi hoe de popmuziek je dit soort vrienden voor het leven kan opleveren.

DE SOUNDTRACK VAN JE JEUGD

De arthouse filmhit van de zomer van 2014 was ongetwijfeld Boyhood. De meeslepende film van Richard Lasseter volgt de opgroeiende jongen Mason elf jaar lang, van zijn zevende tot zijn achttiende. Het bijzondere is dat Boyhood in dezelfde tijdsspanne is opgenomen, en dat de acteurs op het scherm (naast de jonge hoofdpersoon onder anderen Ethan Hawke en Patricia Arquette als zijn vader en moeder) dus ook reëel elf jaar ouder worden. Dat levert een bijzonder indringende kijkervaring op: je voelt wat het betekent dat de tijd verstrijkt, hoeveel een mens gaandeweg in zijn leven verliest en hoe universeel dat alles is.

De soundtrack werkt ook mee. Die bevat veel (delen van) fijne liedjes die het tijdsverloop in de film van jaar tot jaar volgen – van 2002 tot en met 2013. Bekende nummers van bekende artiesten (Gotya, Coldplay, Britney Spears), maar ook tamelijk onbekende (Cat Power, Arcade Fire). Aan mij – geboortejaar 1963 – ging het verband met het tijdsverloop echter grotendeels voorbij. Ik kan bijvoorbeeld Spears’ Oops… I Did It Again met geen mogelijkheid aan een bepaald jaar koppelen, voor mij is het gewoon iets van begin deze eeuw.

Als je zelf in die jaren bent opgegroeid, ligt dat natuurlijk anders. In je jeugd maken ervaringen vaak zo’n diepe indruk dat ze je de rest van je leven bijblijven. En de muziek van dat moment is onlosmakelijk met die ervaringen verbonden. Ik vroeg me af hoe de soundtrack van mijn eigen Boyhood zou klinken, zo’n lijstje met liedjes die het vanzelfsprekende decor vormen van mijn jeugd. Het bevat uiteraard veel tophits, die domineren het poplandschap van een bepaald seizoen, maar ook nummers die speciaal voor mij gemaakt lijken.

In mijn Boyhood-soundtrack zit zeker Non, Non, Rien n’a Changé uit 1971 van Les Poppys, bij een scène waarin het hele gezin het uit volle borst in fonetisch Frans meezingt. Even later hoor je Het Is Weer Voorbij Die Mooie Zomer van Gerard Cox, terwijl de camera vastlegt hoe ik in de augustuszon timide tussen Haagse flats naar een nieuwe lagere school stap.

Op mijn twaalfde zie je me tijdens broeierige klassenfeestjes dansen op That’s The Way I Like It van KC and the Sunshine Band, daarna onbekommerd alleen op mijn kamer op Lively Up Yourself van Bob Marley. Op mijn vijftiende klinkt Wuthering Heights van Kate Bush, terwijl mijn dromerige blik doet vermoeden dat mijn geest elders verkeert. Zelfs Sun of Jamaica van de Goombay Dance Band ontbreekt niet; de soundtrack hoeft niet uitsluitend goeie nummers te bevatten. Maar Supertramp, E.L.O., The Eagles, The Police, Elvis Costello en Joe Jackson trekken ongetwijfeld ook voorbij, muziek die een herkenningsteken vormde voor mijn vriendenkring.

Boyhood toont de meedogenloosheid en de schoonheid van het verstrijken van de tijd. En ook zonder een op de eigen generatie toegesneden soundtrack is de film buitengewoon ontroerend. Ik ben benieuwd hoe ik de film zou hebben beleefd als Richard Lasseter voor het tijdvak 1970-1981 zou hebben gekozen.

DE KRACHTIGSTE TIJDMACHINE: GEUR OF MUZIEK?

Als ik de combinatie van kaneel en koffie ruik, denk ik meteen terug aan een vriendin die ik in de loop der jaren uit het oog verloor. Ook hoor ik dan in gedachten Joni Mitchell zingen over ‘dreams and false alarms’, een fragment uit haar nummer Amelia uit 1976 dat we in die tijd vaak draaiden. En andersom gebeurt iets vergelijkbaars. Als ik Amelia onverwachts hoor, zie ik ons zitten op die zachte, oranjebruin gemarmerde bank, terwijl buiten de sneeuw omlaag dwarrelt.

Muziekfragmenten en geuren zijn krachtige tijdmachines. In een flits worden hele werelden teruggeroepen in het bewustzijn. Een onvrijwillige herinnering, wordt zoiets genoemd. Maar werken klank en geur op dezelfde manier? En activeren de twee sensaties de herinneringen even krachtig? De wetenschap en de literatuur leveren verschillende antwoorden.

Hersenonderzoekers hebben aangetoond dat geuren via de geurreceptoren in de neus de zogenaamde reukkolf in het brein bereiken. Die reukkolf is weer sterk verbonden met de amygdala en de hippocampus, twee hersengebieden die betrokken zijn bij respectievelijk de emotie en het geheugen. Om die reden kunnen geuren bijzonder levensechte herinneringen oproepen aan specifieke plekken, tijdstippen of gebeurtenissen, en komen de bijbehorende emoties ook in één keer terug in het bewustzijn.

Bij de Franse schrijver Marcel Proust (1871-1922) zijn het dan ook de geur en de smaak van een koekje (een madeleine, om precies te zijn), gedoopt in bloesemthee, die bij hoofdpersoon Marcel de sluizen van de herinnering openzetten, en die zijn halfvergeten jeugd weer in detail aan hemzelf en aan de lezer openbaren. Prousts beroemde romancyclus Op zoek naar de verloren tijd telt zeven dikke delen, in totaal zo’n drieduizend bladzijden – een indrukwekkend gevolg van een hap in een koekje.

Muziek, zo leert hersenwetenschapper Daniel Levitin ons in zijn boek Ons muzikale brein, wordt met name verwerkt in een van de oudste delen van onze hersenen, het cerebellum, dat net als de reukkolf verbonden is met de amygdala. Dat verklaart de herkenbare emotionele en herinnering-triggerende kracht van muziek. Levitin wijst ook op ons verbazingwekkende geheugen voor muziek, dat ons in staat stelt om na het horen van een fragment van luttele seconden de rest van een heel muziekstuk uit ons hoofd aan te vullen. Maar de vraag of muziek een even krachtige tijdmachine is als geur, wordt in zijn boek helaas niet beantwoord.

Misschien kunnen persoonlijke ervaringen licht op de kwestie werpen. In mijn beleving is de herinnering bij muziek minder specifiek dan bij geuren, maar is muziek duidelijker met bepaalde levensfases verbonden. Bij het horen van een bepaald lied – en dat begint al meteen bij het intro - denk je vaak terug aan één bepaalde episode uit je leven, meestal een periode die je inmiddels beschouwt als afgesloten. Zo denk ik bij I Was Made For Loving You van Kiss en ook bij Cheek to Cheek van Lowell George weer meteen aan een reeks avonden in dampende campingdisco’s waar ik als vijftienjarige vol onvervuld verlangen aan de muur geplakt zat. Waaruit maar weer blijkt dat elk liedje, ongeacht de kwaliteit, dienst kan doen om wat oude wonden open te krabben.

En wat muziek veel beter kan dan geur, is een collectief tijdsbeeld oproepen. Bij Love is a Battlefield uit 1983 van Pat Benatar zit ik weer in het studentenhuis naar Countdown te kijken, op de enige kamer met een tv. Verschaald bier, één gezamenlijke telefoon, het leven nog zo relaxed - mijn huisgenoten van toen zullen het onmiddellijk herkennen. Ook met onbekende leeftijdgenoten is er instant collectieve herkenning als een bepaalde tophit van jaren her wordt gedraaid. En dan heb je nog de liedjes die je met je geliefde intens hebt beleefd: ‘ons nummer’. Bij geuren blijft het allemaal veel individueler. Geuren lijken verbinding te maken met een oud gevoel dat helemaal van jou is, dat alleen jij kent. Moeilijk in woorden te vangen, moeilijk ook om met anderen te delen.

Voorlopig eindigt de wedstrijd Herinneringen Oproepen tussen geur en muziek voor mij in een remise. Het zijn allebei tijdmachines die het hier en nu eventjes opzij duwen. Halfvergeten episodes uit je leven dringen zich zonder pardon en met de bijbehorende emoties aan je op. Je kunt je er niet eens tegen verzetten. En ik zou die tijdreizen voor geen goud willen missen. ×