Samenvatting
Actieonderzoek is bezig aan een opmars. Steeds vaker kiezen professionals in zorg, welzijn, wonen, onderwijs en HRM ervoor om zelf met actieonderzoek aan de slag te gaan. De Kern van participatief actieonderzoek biedt deze professionals, of zij die dit willen worden, een beproefd model voor het doen van actieonderzoek. Actieonderzoek Actieonderzoekers richten zich al meer dan veertig jaar op maatschappelijk relevante thema’s. Actieonderzoek is een methode die is ontstaan vanuit de wens naar dienstbaar onderzoek voor maatschappij en beroepspraktijk. Actieonderzoek is onderzoek waarbij het gaat om de participatieve creatie van kennis én actie. In tegenstelling tot ‘traditioneel’ onderzoek dat alleen een kennisdoel heeft, leidt actieonderzoek ook tot verandering. Actieonderzoek is participatief onderzoek. Actieonderzoekers werken actief samen met de deelnemers. Zij beschikken door het actieonderzoek over meer inzicht in hun doen en laten in bepaalde situaties en tegelijkertijd over kennis voor het verbeteren van hun handelen. Ontstaan boek Dit nieuwe boek is ontstaan uit de onderwijs- en onderzoekspraktijk met het vorige boek (Actieonderzoek voor professionals in zorg en welzijn). In dit boek zijn de ervaringen van de auteur, zijn collega’s en die van honderden studenten en onderzoekers verwerkt. Het boek sluit aan bij de actuele ontwikkelingen in actieonderzoek en neemt een duidelijk standpunt in over wat actieonderzoek is. Het is een compleet en praktisch boek meteen geschikt voor actieonderzoek door studenten en professionals in hun beroepspraktijk. In dit nieuwe boek Het boek geeft benaderingen, ideeën, werkwijzen, handvatten en praktische aanwijzingen voor het ontwerpen, uitvoeren en begeleiden van actieonderzoek. Verspreid over vier delen komen o.a. aan de orde - kenmerken van actieonderzoek - actieonderzoek en theoriegericht-wetenschappelijk onderzoek - klassieke onderzoekscriteria validiteit en betrouwbaarheid en specifieke actieonderzoek kwaliteitscriteria - Wetenschappelijke kennis én ervaringskennis in actieonderzoek - samenwerken en participeren in actieonderzoek - veranderen in actieonderzoek - actieonderzoek als een cyclus met zes fasen: de voorfase, de oriëntatiefase, de diagnostische fase, de ontwikkelingsfase, de actiefase en de evaluatiefase. - methoden en technieken van systematisch onderzoek: o.a participerende observatie, discussie en dialoog in groepen - ervaringsgerichte methoden voor het ontsluiten en delen van ervaringskennis, o.a. krachtenveld-analyse, wereld-cafe’s en PhotoVoice. Ondersteuning Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met verwerkingsopdrachten en/of praktische toepassingsopdrachten. Op de ondersteunende website staan voorbeelden, extra handreikingen, opdrachten, formats, en hulpmiddelen voor de gebruikers van dit boek.
Actieonderzoek is bezig aan een opmars. Steeds vaker kiezen professionals in zorg, welzijn, wonen, onderwijs en HRM ervoor om zelf met actieonderzoek aan de slag te gaan. De Kern van participatief actieonderzoek biedt deze professionals, of zij die dit willen worden, een beproefd model voor het doen van actieonderzoek. Actieonderzoek Actieonderzoekers richten zich al meer dan veertig jaar op maatschappelijk relevante thema's. Actieonderzoek is een methode die is ontstaan vanuit de wens naar dienstbaar onderzoek voor maatschappij en beroepspraktijk. Actieonderzoek is onderzoek waarbij het gaat om de participatieve creatie van kennis én actie. In tegenstelling tot 'traditioneel' onderzoek dat alleen een kennisdoel heeft, leidt actieonderzoek ook tot verandering. Actieonderzoek is participatief onderzoek. Actieonderzoekers werken actief samen met de deelnemers. Zij beschikken door het actieonderzoek over meer inzicht in hun doen en laten in bepaalde situaties en tegelijkertijd over kennis voor het verbeteren van hun handelen. Ontstaan boek Dit nieuwe boek is ontstaan uit de onderwijs- en onderzoekspraktijk met het vorige boek (Actieonderzoek voor professionals in zorg en welzijn). In dit boek zijn de ervaringen van de auteur, zijn collega's en die van honderden studenten en onderzoekers verwerkt. Het boek sluit aan bij de actuele ontwikkelingen in actieonderzoek en neemt een duidelijk standpunt in over wat actieonderzoek is. Het is een compleet en praktisch boek meteen geschikt voor actieonderzoek door studenten en professionals in hun beroepspraktijk. In dit nieuwe boek Het boek geeft benaderingen, ideeën, werkwijzen, handvatten en praktische aanwijzingen voor het ontwerpen, uitvoeren en begeleiden van actieonderzoek. Verspreid over vier delen komen o.a. aan de orde - kenmerken van actieonderzoek - actieonderzoek en theoriegericht-wetenschappelijk onderzoek - klassieke onderzoekscriteria validiteit en betrouwbaarheid en specifieke actieonderzoek kwaliteitscriteria - Wetenschappelijke kennis én ervaringskennis in actieonderzoek - samenwerken en participeren in actieonderzoek - veranderen in actieonderzoek - actieonderzoek als een cyclus met zes fasen: de voorfase, de oriëntatiefase, de diagnostische fase, de ontwikkelingsfase, de actiefase en de evaluatiefase. - methoden en technieken van systematisch onderzoek: o.a participerende observatie, discussie en dialoog in groepen - ervaringsgerichte methoden voor het ontsluiten en delen van ervaringskennis, o.a. krachtenveld-analyse, wereld-cafe's en PhotoVoice. Ondersteuning Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met verwerkingsopdrachten en/of praktische toepassingsopdrachten. Op de ondersteunende website staan voorbeelden, extra handreikingen, opdrachten, formats, en hulpmiddelen voor de gebruikers van dit boek. Vanuit Ferdie Migchelbrink Consultancy wordt ondersteuning gegeven met het werken van dit boek in onderwijs en professionele praktijk (www.ferdiemigchelbrink.nl)
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave Deel 1 Profiel van participatief actieonderzoek 27 1. Kenmerken van participatief actieonderzoek 29 1.1 Tien kenmerken van PAO 29 1.1.1 PAO is gericht op praktische problemen, vragen of wensen 29 1.1.2 PAO is participatief onderzoek 29 1.1.3 Verbeteren, veranderen, vernieuwen 30 1.1.4 Onderzoek & actie zijn met elkaar verbonden 30 1.1.5 Wetenschappelijke methoden en technieken 30 1.1.6 Ervaringsgerichte methoden en technieken 31 1.1.7 Kennis in PAO 31 1.1.8 PAO is een meervoudig proces 31 1.1.9 Bruikbare, betrouwbare en valide kennis 32 1.1.10 Kennisproduct is voor de onderzochten 32 1.2 Kenmerken van PAO in uitvoering 33 1.2.1 Huize Gloria 33 1.2.2 Keuze voor PAO en vraagstelling 33 1.2.3 De start en opzet 34 1.2.4 De interviews met de zusters 35 1.2.5 Terugkoppelen en reflectie op de resultaten 36 1.2.6 Presentatie aan de zusters 36 1.2.7 Reflectie en voorbereiding van actie 37 1.2.8 Actiebijeenkomsten 38 1.3 Aan de slag 40 2. Geschiedenis van PAO 41 2.1 Kurt Lewin 41 2.2 Community development in Groot-Brittannië en Nederland 41 2.3 Participatory (Action) Research & Participatory Rural Appraisal 42 2.3.1 Fals Borda 42 2.3.2 Paulo Freire 43 2.4 Maatschappij- en wetenschapskritiek van de jaren zestig en zeventig 44 2.4.1 Op zoek naar een eigen onderzoeksmethodologie 45 2.4.2 De tweede feministische golf 46 2.4.3 Professionals in het sociale domein 46 2.5 Ontwikkeling van (participatief) actieonderzoek in de jaren negentig 47 2.5.1 Kritisch actieonderzoek 47 2.5.2 Ontwikkelingen in Nederland 48 2.5.3 Exemplarisch handelingsonderzoek 49 2.6 De nieuwe eeuw: vaste voet onder de grond 51 2.7 Aan de slag 52 3. PAO en ander onderzoek 54 3.1 PAO en theoriegericht wetenschappelijk onderzoek 54 3.1.1 Praktijkgericht versus theoriegericht 55 3.1.2 Verschil in vraagstelling tussen PAO en wetenschappelijk onderzoek 55 3.1.3 Verschil in kennis en kennisbereik van PAO en wetenschappelijk onderzoek 56 3.1.4 Verschil in onderzoekscontext van PAO en wetenschappelijk onderzoek 56 3.1.5 Onderzoekslocatie 57 3.2 PAO versus kwantitatief & kwalitatief onderzoek 57 3.2.1 Kwantitatief onderzoek en het positivistische paradigma 58 3.2.2 Kwalitatief onderzoek en het interpretatieve paradigma 60 3.2.3 PAO en het kritisch-emancipatoire paradigma 62 3.2.4 Verschillen tussen kwantitatief, kwalitatief en participatief actieonderzoek in de onderzoekspraktijk 63 3.3 PAO, evidence-based practiceonderzoek en practice-based onderzoek 65 3.3.1 Evicence-based practiceonderzoek 65 3.3.2 Evidence-based onderzoek en PAO 67 3.3.3 Practice-based evidence en onderzoek 69 3.3.4 Practice-based onderzoek en PAO 73 3.4 Aan de slag 73 4. Kwaliteit van PAO 74 4.1 Wetenschappelijke kwaliteit 74 4.1.1 Validiteit 74 4.1.2 Werken aan validiteit in PAO 75 4.1.3 Betrouwbaarheid 76 4.1.4 Werken aan betrouwbaarheid in PAO 76 4.2 Specifieke kwaliteitscriteria voor PAO 78 4.2.1 Bruikbaarheid of nut 78 4.2.2 Criteria rond de werkwijze in PAO 79 4.3 Aan de slag 80 5. Profiel van een participatief actieonderzoeker 81 5.1 Onderzoeksvaardigheden en sociale vaardigheden 81 5.2 Vaardigheden voor PAO 82 5.3 Combineren van twee rollen 83 5.4 Aan de slag 83 6. Kiezen voor PAO 84 6.1 Bewust kiezen voor PAO 84 6.2 Wanneer en in welke situaties PAO? 85 6.3 Thema’s en domeinen voor PAO 85 6.3.1 Onderwijs en opleidingen 86 6.3.2 Thema’s en domeinen 86 6.4 Voorwaarden voor PAO 87 6.5 Aan de slag 87 Deel 2 Processen in pao 89 7. Handelende subjecten en situaties als onderzoeksobjecten in PAO 91 7.1 Van onderzoeksobject naar onderzoekssubject 91 7.2 Praktische thema’s in maatschappelijke praktijken 92 7.2.1 Vragen en problemen, ideeën en dromen als thema 92 7.2.2 Focus op handelen of situaties 92 7.2.3 Handelen 93 7.2.4 Situaties 94 7.2.5 Niveaus in PAO 95 7.3 Aan de slag 96 8. Samenwerken en participeren 97 8.1 De relatie van onderzoekers en deelnemers 97 8.1.1 Gelijkwaardigheid 98 8.1.2 Dialoog 98 8.1.3 Op weg naar een dialogische en gelijkwaardige relatie 98 8.2 Samenwerken bevorderen 99 8.3 Het vierfactorenmodel van TGI als kompas 100 8.3.1 Het vierfactorenmodel van TGI 101 8.3.2 Dynamisch balanceren 102 8.3.3 Hulpbronnen voor communicatie 103 8.4 Participeren 104 8.4.1 Participeren in PAO 104 8.4.2 Participeren in de PAO-praktijk 106 8.5 Conflicten 108 8.5.1 Bronnen van conflicten 108 8.5.2 Conflictdiagnose en conflictoplossing 109 8.6 Aan de slag 110 9. Onderzoeken 112 9.1 Het onderzoeksproces in PAO 112 9.1.1 Aanleiding, probleemanalyse, vraagstelling en doelstelling 113 9.1.2 Maken van onderzoeksontwerp 114 9.1.3 Gegevens verzamelen en analyseren 114 9.1.4 Conclusies en aanbevelingen 115 9.2 Kennis in PAO 115 9.2.1 Lokale kennis en praktijktheorie 116 9.2.2 Soorten kennis: beschrijvende en handelingskennis 117 9.2.3 Kennis via systematisch-empirisch onderzoek en bestaande wetenschappelijk kennis 118 9.2.4 Alledaagse praktische kennis 119 9.2.5 Ervaringskennis 120 9.3 Methoden en technieken van dataverzameling 121 9.3.1 Kiezen van methoden en technieken 122 9.4 Overzicht klassieke dataverzamelingstechnieken 122 9.4.1 Ondervragen 122 9.4.2 Observeren 123 9.4.3 Bezoeken 123 9.4.4 Inhoudsanalyse en bestuderen 123 9.5 Overzicht ervaringsgerichte methoden & technieken 124 9.5.1 Methoden voor het ontsluiten en delen van alledaagse kennis en ervaringskennis 124 9.5.2 Methoden voor het ontwikkelen van ideeën en delen van kennis 125 9.5.3 Methoden voor (re)constructie van handelen, situaties en gebeurtenissen 125 9.5.4 Methoden voor visualiseren 126 9.5.5 Methoden voor individuele en collectieve reflectie 126 9.5.6 Methoden voor het analyseren van situaties 127 9.6 Aan de slag 127 10. Reflecteren en leren 129 10.1 Reflecteren in het kort 129 10.2 Reflecteren, handelen, leren en veranderen 131 10.2.1 Schön over reflecteren en handelen van professionals 131 10.3 Individuele en collectieve reflectie 132 10.4 Reflectiethema’s in PAO 133 10.5 Leren in PAO 135 10.6 Single-loop, double-loop en triple-loop leren 135 10.7 Aan de slag 137 11. Veranderen 138 11.1 Wat is veranderen? 138 11.2 Verbeteren, vernieuwen, veranderen 139 11.3 Veranderaanpakken en veranderstrategieën 140 11.3.1 Klassieke veranderstrategieën 141 11.3.2 Ontwerpen en ontwikkelen 142 11.3.3 Kleurenmodel van De Caluwé en Vermaak 143 11.4 Het veranderproces in PAO 145 11.5 PAO en empowerment 147 11.6 Monitoren van het veranderproces 148 11.7 Aan de slag 150 Deel 3 Uitvoeren en begeleiden van participatief actieonderzoek 151 12. PAO doen in zes fasen 153 12.1 Fasenmodellen van PAO 153 12.2 Op weg naar ons fasenmodel van PAO 155 12.2.1 Cyclus soms meerdere malen doorlopen 155 12.2.2 Fasen zijn wel te onderscheiden, maar lopen soms naast elkaar en door elkaar 156 12.2.3 Volgorde fasen 156 12.2.4 Iteratieve werkwijze 156 12.2.5 Verschillende processen en activiteiten 157 12.3 De zes fasen in PAO 157 12.3.1 Aanleiding en aanloopfase 158 12.3.2 Oriënteren 158 12.3.3 Diagnosticeren 158 12.3.4 Ontwikkelen 159 12.3.5 Actie 159 12.3.6 Evalueren 159 12.4 PAO-fasenmodellen en de traditionele onderzoeksfasen 160 12.5 Aan de slag 161 13. Aanleiding en aanloopfase 162 13.1 Aanleiding, initiatief en motieven 162 13.2 Actoren in de aanloopfase en bij de start 164 13.3 Het PAO-netwerk 167 13.4 De PAO-groep 168 13.5 Opdrachtgever, financier of sponsor 171 13.6 De entree van de onderzoeker 171 13.7 Extra activiteiten in de aanloopfase 172 13.8 Aan de slag 173 14. De oriëntatiefase 175 14.1 Oriënteren bij PAO met een groep mensen 175 14.1.1 Oriënteren op de uitgangssituatie en de groep 176 14.1.2 Probleembenadering en perspectiefbenadering 177 14.1.3 Mogelijke oriënteringsactiviteiten 177 14.1.4 Voorlopige beschrijving uitgangssituatie 182 14.2 Oriënteren bij PAO naar eigen handelen 182 14.2.1 Vrijwillig en verplicht PAO doen 183 14.2.2 Oriënteren bij vrijwillige, intrinsiek gemotiveerde PAO-ers 183 14.2.3 Voorwerk bij verplicht PAO over eigen handelen 184 14.3 Relatieopbouw en inschatten van de groep 186 14.4 Invullen van de onderzoekersrol 187 14.5 Aan de slag 188 15. De diagnostische fase 190 15.1 Een gezamenlijke beeld en oordeel 190 15.2 Mogelijke werkwijzen om te komen tot een gezamenlijk oordeel en beeld 191 15.2.1 De oriëntatie als startpunt 191 15.2.2 Confrontatie van meerdere perspectieven 192 15.2.3 Reflecteren 193 15.2.4 Ervaringsgerichte, activerende, interactieve, visuele en creatieve methoden en technieken 193 15.2.5 Systematisch onderzoek 194 15.3 Communicatie en samenwerking 195 15.4 Aan de slag 197 16. De ontwikkelfase 199 16.1 Vaststellen van richting, kader of aanpak 199 16.1.1.Het oppakken van verbeterideeën uit eerdere fasen 200 16.1.2 Gewenste situatie visualiseren 200 16.1.3 Dromen ontwikkelen 200 16.1.4 Voorbeelden elders onderzoeken 202 16.2 Kennis om toekomstbeeld vast te stellen 202 16.3 Uitwerken richting of plan 203 16.3.1 Actieplan maken via creatief structureren 204 16.3.2 Viervoudig checken van plan 204 16.4 Voorbereiding op de uitvoering 205 16.4.1 Voorbereiding op de uitvoering van het handelen 205 16.4.2 Voorbereiden van het volgen van de uitvoering 206 16.4.3 Leren monitoren 206 16.5 Samen beslissen en werken aan draagkracht en competenties 207 16.6 Aan de slag 208 17. De actiefase 210 17.1 Nieuw handelen en de nieuwe situatie 210 17.2 Aandachtspunten voor het handelen 211 17.3 Ondersteuning deelnemers 212 17.4 Volgen van de uitvoering van het actieplan 213 17.5 Aan de slag 214 18. Evaluatiefase 215 18.1 Evalueren en de functie van evalueren 215 18.2 Twee manieren om te evalueren 216 18.3 Aan de slag 217 Deel 4 Methoden & technieken van participatief actieonderzoek 219 19. Individueel ondervragen 221 19.1 Wat is een interview? 221 19.1.1 Soorten interviews 221 19.2 Het interview in PAO 222 19.3 Het formele en informele (half)open interview 223 19.3.1 Het informele en formele aspect 223 19.3.2 Het open aspect 223 19.4 Interviewen 224 19.5 Aan de slag 226 20. Participerende observatie en bezoeken 227 20.1 Wat is participerende observatie en bezoeken? 227 20.2 Participerende observatie en PAO 228 20.3 Bezoeken afleggen en PAO 228 20.4 Werkwijze participerende observatie 229 20.5 Werkwijze bezoek 231 20.6 Vastleggen van observaties 231 20.7 Analyseren van observaties 232 20.8 Aan de slag 233 21. Groepsgesprekken 234 21.1 Wat is een groepsgesprek? 234 21.2 Vijf soorten groepsgesprekken 235 21.3 Groepsgesprekken en PAO 236 21.3.1 Kennisfunctie groepsgesprekken 236 21.3.2 Communicatieve functie groepsgesprekken 237 21.3.3 Samenwerkingsfunctie groepsgesprekken 237 21.3.4 Leer- en veranderfunctie van groepsgesprekken 237 21.4 Werkwijze groepsdiscussie 238 21.5 Werkwijze groepsdialoog 238 21.5.1 Functie dialoog 239 21.5.2 Voorwaarden dialoog 239 21.5.3 Voeren van een dialoog 239 21.5.4 Aanwijzingen en hulpmiddelen voor de dialoog 240 21.6 De focusgroep 241 21.6.1 Functie van de focusgroep 241 21.6.2 Itemlijst en leiding focusgroep 241 21.6.3 Werkwijze focusgroep 243 21.7 Verwerking en analyse van de focusgroepgegevens 244 21.8 Aan de slag 244 22. Deskresearch en inhoudsanalyse 246 22.1 Soorten bestaand materiaal 246 22.1.1 Documenten 246 22.1.2 Media(producten) 247 22.1.3 Registratiesystemen en databanken 247 22.1.4 Vindplaatsen of bronnen 247 22.2 Ontsluiting van bestaand materiaal 248 22.2.1 Inhoudsanalyse 248 22.2.2 Werkwijze inhoudsanalyse 248 22.3 Inhoudsanalyse en bestuderen materiaal 250 22.4 Literatuurstudie 250 22.4.1 Functie literatuurstudie 250 22.4.2 Voorbereiden en uitvoeren literatuurstudie 251 22.5 Aan de slag 253 23. Verhalen 254 23.1 Werken met verhalen 254 23.2 Verhalen en PAO 254 23.3 Verhalen genereren 255 23.3.1 Mensen vragen hun verhaal te vertellen 255 23.3.2 Mensen vragen om een verhaal te schrijven 256 23.3.3 Werkwijze verhalen construeren 256 23.4 Verhalen presenteren 258 23.4.1 Play-reading 258 23.4.2 Verhalenworkshop 259 23.5 Verhalen analyseren 259 23.5.1 Uitgangspunten narratieve analyse 260 23.5.2 Praktische aanwijzingen voor narratieve analyse 260 23.6 Aan de slag 262 24. Intervisie 263 24.1 Intervisie in het kort 263 24.2 Functie intervisie in PAO 263 24.3 Werkwijze intervisie 264 24.4 Aan de slag 265 25. Community of practice 266 25.1 Community of practice in het kort 266 25.2 Community of practice en PAO 266 25.3 Werkwijze community of practice: zeven principes 267 25.4 Aan de slag 268 26. Werkwijzen bij de analyse van kwalitatieve gegevens 269 26.1 Analyse van kwalitatieve gegevens in PAO 269 26.2 Werkwijzen kwalitatieve analyse 270 26.2.1 Samenvatten als analysetechniek 270 26.2.2 Specifieke gerichte analyse 271 26.2.3 Open coderen of coderen met een startlijst 271 26.3 Aan de slag 275 27. Ervaringsgerichte methoden en werkvormen 276 27.1 De (5 x W + H)-analyse 277 27.1.1 Werkwijze 277 27.1.2 Variant 278 27.1.3 Aan de slag 278 27.2 Wereldcafé 278 27.2.1 Wereldcafé in PAO 279 27.2.2 Voorwaarden om te werken met het wereldcafé 280 27.2.3 Werkprincipes 281 27.2.4 Aan de slag 283 27.3 PhotoVoice 283 27.3.1 De PhotoVoice-methode in het kort 283 27.3.2 Theo 3retische kaders 284 27.3.3 Gebruik PhotoVoice 284 27.3.4 Werkwijze van PhotoVoice 285 27.3.5 PhotoVoice en PAO 288 27.3.6 Aan de slag 289 27.4 Community-mapping 289 27.4.1 Werkwijze van community-mapping 290 27.4.2 Community-mapping en PAO 292 27.4.3 Aan de slag 292 27.5 Krachtenveldanalyse 293 27.5.1 Krachtenvelanalyse en PAO 293 27.5.2 Voorbeeld resultaat krachtenveldanalyse 293 27.5.3 Werkwijze krachtenveldanalyse 295 27.5.4 Aan de slag 295 27.6 SWOT-analyse 295 27.6.1 SWOT-analyse en PAO 298 27.6.2 Werkwijze SWOT-analyse en confrontatiematrix 298 27.6.3 Aan de slag 300 27.7 Methoden voor visualiseren 300 27.7.1 Tekeningen 301 27.7.2 Collages 301 27.7.3 Symbolen & metaforen 301 27.7.4 Kaarten 302 27.7.5 Visualiseren en PAO 302 27.7.6 Aan de slag 302 27.8 Rollenspel & simulatiespel 302 27.8.1 Rollenspel en simulatiespel in PAO 303 27.8.2 Aandachtspunten bij rollenspelen & simulatiespelen 303 27.8.3 Aan de slag 304 27.9 Mindmapping 304 27.9.1 Voorbeeld mindmap 305 27.9.2 Mindmappen en PAO 305 27.9.3 Werkwijze mindmappen 305 27.9.4 Aan de slag 306 27.10 De nominale groepstechniek 306 27.10.1 NGT en PAO 307 27.10.2 Werkwijze NGT 307 27.10.3 Aan de slag 308 27.11 Een sociogram maken en gebruiken 308 27.11.1 Sociogram en PAO 309 27.11.2 Werkwijze sociogram 309 27.11.3 Aan de slag 309 27.12 Consent 310 27.12.1 Werkwijze consent 310 27.12.2 Aan de slag 311 27.13 Creatief structureren met post-its 311 27.13.1 Werkwijze creatief structureren met post-its 312 27.13.2 Creatief structureren en PAO 312 27.13.3 Aan de slag 313 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 314 Verantwoording 322 Over de auteur 329 Register 330